Is Saoedi-Arabië binnen enkele jaren failliet? Het Internationaal Monetair Fonds waarschuwde er eind oktober voor. De lage olieprijzen drijven het land de volgende jaren naar het bankroet, stelt het IMF. Saoedi-Arabië kondigde in 2012 een investering van 109 miljard dollar in hernieuwbare energie aan. Het gaat om twee zaken die verrassen en onze traditionele mening over het land onderuit halen. Het oliekoninkrijk dat baadt in de dollars failliet? En waarom zouden de oliesjeiks in hernieuwbare energie investeren? Het is dus hoog tijd dus om even van dichterbij te kijken naar enkele ontwikkelingen in de energiesector in het Midden-Oosten.

Olie & macht

Het is al voldoende en uitvoerig beschreven. Overvloed aan grondstoffen of energiebronnen is zeker niet altijd een zegen. “The curse of oil” bestaat. Kijk maar naar het Midden-Oosten. Met landen die zwemmen in oliedollars, geld verspillen aan nutteloze prestigeprojecten en op gebied van mensenrechten en democratie een ramp zijn.  Het hoeft natuurlijk niet zo te zijn. Noorwegen heeft al jaren miljarden aan inkomsten uit olie en gas en is nog steeds een heel welvarend land en een sterkhouder op het gebied van democratie en mensenrechten. Maar toen Noorwegen gas en olie ontdekte, was er al een lange democratische traditie, een sterke ‘civil society’ en een sterke overheid. Dat is helaas niet het geval in de olieparadijzen in het Midden-Oosten. Daar zijn de enorme inkomsten uit fossiele energiebronnen het ideale middel om het regime in stand te houden en om de oppositie klein te houden. Het zij door welvaart rond te strooien, hetzij door verzet hardhandig en zo nodig meedogenloos de kop in te drukken. De rapporten van Amnesty International over het Midden-Oosten blijven deprimerende lectuur. Bij dalende olieprijzen komt dat model van verwennen en verdrukken wel enigszins onder druk te staan, maar tot nu toe nooit fundamenteel. Komt daar de volgende jaren verandering in? Blijft de olieprijs jaren laag en hoe gaan de oliestaten in het Midden-Oosten daarmee om? Het zijn vragen waarover experts zich over de hele wereld het hoofd breken. Scenario’s worden uitgetekend en voorspellingen gelanceerd, goed wetende dat er tal van onzekerheden zijn. Wie had voorspeld dat de olieprijs de laatste jaren zou jojoën tussen 150 dollar en 45 dollar? Wie durft de olieprijs in 2025 voorspellen? Er zijn wel tendensen die de olieprijs stevig onder druk zetten, zoals de versnelling van de energietransitie met massale investeringen in hernieuwbare energiebronnen en energie-efficiëntie. In 2014 kenden wind- en zonne-energie een groei van respectievelijk 10 en 38%.  Hernieuwbare energietechnologieën zijn de laatste jaren stukken goedkoper geworden. De klimaatverstoring wordt alsmaar duidelijker en zet zware druk om het aardolieverhaal af te ronden en te stoppen. Daarnaast zijn er ook politieke factoren. Minder afhankelijk zijn voor energie van landen als Rusland en Saoedi-Arabië is voor sommige politici, NGO’s en burgers een heel aantrekkelijk perspectief. Wereldwijd komt een "divestment"-campagne op gang om overheden en instellingen aan te zetten niet meer te investeren in fossiele energiebronnen. Hoe belangrijk aardolie vandaag nog is voor de wereldeconomie, verschillende trends zijn dus verontrustend voor landen wiens politiek regime gevoed wordt door een niet afhoudende stroom oliedollars. De waarschuwing van het IMF eind oktober was dan ook heel duidelijk. Saoedi-Arabië haalt 80 à 90% van zijn inkomsten uit olie. Het heeft voor honderden miljarden reserves, maar met de huidige olieprijs worden die snel aangetast. Het IMF stelt dat het land dit jaar een begrotingstekort van 21.6% van zijn BBP zal hebben. Om het in bedrijfseconomische termen te stellen: het businessmodel van Saoedi-Arabië komt op de helling te staan. Wat gebeurt er als landen zoals Saoedi-Arabië en Koeweit de volgende jaren in hun uitgaven moeten snoeien? Hoe zal de bevolking reageren? Komt die in opstand en krijgen we regime-implosies? Of verharden die regimes de nu al autoritaire aanpak en blijft alles bij het oude? De druk naar diversificatie van de economie is er, maar de reconversie van een economie die bijna volledig draait op olie en / of gas, is een werk van vele jaren. Hebben die landen daar de tijd voor?

Zon & wind

In 2012 kondigde Saoedi-Arabië aan dat het 109 miljard dollar zou investeren in hernieuwbare energiebronnen. Tegen 2032 moet één derde van de elektriciteit geproduceerd worden op basis van zonne-energie. Dat plan loopt vertraging op, maar de beslissing en de doelstelling zijn heel belangrijk. Het geeft een richting aan en heroriënteert investeringen. Andere landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika gaan ook stap voor stap de hernieuwbare energietoer op, vooral dan de Verenigde Arabische Emiraten, Marokko, Jordanië en Egypte. Dat is niet zozeer ingegeven door zorg om het klimaat. Die landen willen een antwoord geven op de stijgende energieconsumptie en onhoudbaar hoge subsidies voor fossiele energie. Iran, Irak en Saoedi-Arabië geven er 5 tot 11% van hun BBP aan uit. Jordanië haalt 96% van zijn energie uit het buitenland en hoopt ondermeer met investeringen in hernieuwbare energie die afhankelijkheid te verlagen. Het mikt op 10% hernieuwbare energie in 2020. Tegen dat jaar zouden 30% van alle gezinnen een zonneboiler moeten hebben. De Verenigde Arabische Emiraten publiceerden dit jaar een windatlas. Egypte mikt op 20% hernieuwbare energie in 2022. Gaan die doelstellingen gehaald worden? Dat is, net zoals doelstellingen op het gebied van hernieuwbare energie in eigen land, niet zeker. Maar die landen zijn er dus intens mee bezig, bepalen doelstellingen, stellen wetten op en lanceren “tenders”. Op het terrein worden resultaten zichtbaar. Egypte  opende een eerste zonne-energiecentrale in 2011 en de Verenigde Arabische Emiraten in 2013. Ook elektrische auto’s krijgen aandacht. Tegen eind 2016 moeten er in Amman 10 laadstations voor elektrische auto’s zijn, met elektriciteit geproduceerd door zonnepanelen. Dubai opende zijn eerste laadstation in februari dit jaar. De Iraanse Khodro Industrial Group heeft onlangs contracten afgesloten met universiteiten om hybride en elektrische auto’s te ontwikkelen. In maart 2015 kregen de Iraniërs president Rouhani himself op TV te zien aan het stuur van een in Iran gebouwde plug-in hybride. Dat zijn de eerste, weliswaar bescheiden stappen in een energietransitie. Krijgen we de volgende jaren een versnelling? Gaan de landen in het Midden-Oosten hun enorme potentieel op het gebied van zonne- en windenergie valoriseren? Dat zijn belangrijke kwesties die de volgende jaren alleen maar meer aandacht zullen krijgen. Waarbij nog een vraag rijst: voor welk soort hernieuwbare energie wordt gekozen en wat is de impact van die keuzes op democratie en participatie van de bevolking?

Energieshift en democratie

De manier waarop een land of regio zijn energiebehoeften voldoet, heeft een grote impact op tal van sectoren en beleidsdomeinen: transport, leefmilieu, industriële ontwikkeling, sociale bescherming etc. In energiemiddens wordt daarbij vaak met een driehoekje gewerkt, met aan de hoeken bevoorradingszekerheid, leefmilieu en economie. Een duurzaam energiebeleid moet op die drie aspecten antwoord kunnen geven: zekerheid van bevoorrading, bescherming van het leefmilieu en dat alles aan een betaalbare prijs. Dat klinkt heel mooi op papier al zijn er uiteraard spanningen tussen die drie aspecten en weegt het ene aspect voor de ene al meer of minder door dan voor de andere. Die tripolaire aanpak verheldert wel energiedebatten, maar een vierde aspect ontbreekt: democratie en autonomie. Daarbij gaat het niet alleen om het al of niet democratische karakter het energiebeleid, maar zeker ook om de gevolgen van energiebeleid op vlak van democratie en autonomie van burgers. Het lijkt me niet toevallig dat de overheden in het Midden-Oosten nogal belangstelling hebben voor het bouwen van grootschalige zonne-energieprojecten. Die vergen zowel financieel als technisch een zo grote inspanning dat ze buiten bereik liggen van burgers of coöperatieven. De zonnecentrale Sham 1 in Abu Dhabi kost bijvoorbeeld niet minder dan 600 miljoen $. Het is de overheid die aan zet is en eens het project op dreef is, de cash int. De overheid houdt dus de touwtjes in handen en kan verder de inkomsten van de energieproductie ontvangen en beslissen over de aanwending ervan. Er is dus geen impact op democratie en autonomie van burgers dus. Terwijl een duidelijke keuze voor zonnepanelen op gebouwen en andere kleinschaliger energiebronnen een heel ander effect zou hebben. Het zou burgers minder afhankelijk maken van de overheid. Hun loyauteit zou niet meer in dezelfde mate kunnen afgekocht worden met goedkope olie of overheidssubsidies. Een prima zaak voor de democratie, een nachtmerrie voor de oliesjeiks.

Er staat dus in het Midden-Oosten meer op het spel dan het al of niet kiezen voor hernieuwbare energiebronnen. Welk soort hernieuwbare energie krijgt prioriteit? Grootschalige projecten of eerder decentrale? Of een verstandige mix? Wat is dan precies die verstandige mix? De regimes zullen uiteraard mikken op grootschalige en dure projecten, waarbij zij aan zet blijven en de inkomsten naar hen gaan. Dat kan zelfs tot een consolidatie van die regimes leiden. Vraag is ook wat de rol van het Westen is of moet zijn. Vandaag werken vele honderden medewerkers van NGO’s en overheidsinstellingen zoals de U.N.D.P. in projecten van “good governance” in het Midden-Oosten. Daar zijn boeiende initiatieven bij : versterken van het middenveld, strijd tegen corruptie etc. Maar misschien is er in de energiesector wel een complementaire hefboom. De European Bank for Reconstruction and Development kondigde begin november een nieuw financieringsinstrument aan voor privéprojecten van hernieuwbare energie in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, goed voor 250 miljoen $. Daarbij wordt gemikt op grootschalige projecten. Die zullen zeker een positieve impact hebben op de reductie van broeikasgassen, maar ze zullen bestaande machtsverhoudingen alleen maar consolideren. Is het dat wat we willen? Kunnen we de energietransitie, die dus ook in het Midden-Oosten en Noord-Afrika gestart lijkt, niet aangrijpen om te pushen richting decentrale energiebronnen? Zodat we vooruitgang kunnen boeken op het gebied van democratie en autonomie van burgers. Wind en zon zijn van iedereen, ook de opbrengsten ervan.

Bronnen

A Solar Powered and Electrified Middle East? Brynjar Lia, Professor of Middle East Studies at the University of Oslo, The New Middle East Blog, 20 oktober 2015

Challenges and opportunities in Middle East and North African (MENA) renewable energy, Renewable Energy Focus.com, Annalisa Hochstrasser, 2 juli 2015

EBRD earmarks US$ 250 million for private sector renewables in SEMED, Nibal Zgheib, European Bank for Reconstruction and Development, 3 november 2015

How innovation is disrupting the energy industry – and what it means for the Middle East and North Africa, The World Bank, Voices and Views: Middle East and North Africa, Reem Muhsin Yusuf, 11 april 2015

Oil Price Not Done Crashing, Saudi Arabia Could Be Broke In Five Years: Reports, The Huffington Post Canada, Daniel Tencer, 27 oktober 2015